Ο ενεστώτας χρησιμεύει ως λημματικός τύπος κάθε ρήματος. Σχηματίζεται με το ενεστωτικό (μη συνοπτικό) θέμα και τις μη παρελθοντικές καταλήξεις, είναι ο κανονικός τύπος αναφοράς στο παρόν και, όταν αναφέρεται στο παρόν, περιγράφει ενέργειες που βρίσκονται σε εξέλιξη:

Αυτή τη στιγμή μιλάει στο τηλέφωνο.

Μπορεί επίσης κανονικά να αναφέρεται σε συνήθειες, σε ενέργειες που επαναλαμβάνονται, σε επαγγελματικές ασχολίες, σε «γενικές αλήθειες» και σε χαρακτηριστικά που έχουν διάρκεια:

Ο πατέρας του δουλεύει σε εκείνο το εργοστάσιο.

Οι ενέργειες αυτές δεν τοποθετούνται συγκεκριμένα στο παρόν, αλλά περιγράφουν κάτι που ισχύει γενικά, που αληθεύει σε κάθε χρονική στιγμή («παγχρονικά» ή και «αχρονικά») ή σε όλες τις καθορισμένες στιγμές (που μπορεί να εκτείνονται από το παρελθόν μέχρι το μέλλον).

Είναι επίσης δυνατό να αναφέρεται σε ενέργειες που έχουν ξεκινήσει στο παρελθόν και συνεχίζονται στο παρόν (και ενδεχομένως στο μέλλον):

Κατοικούν εδώ τα τελευταία τριάντα χρόνια.

Ειδικές περιπτώσεις που ο ενεστώτας περιγράφει ολοκληρωμένες ενέργειες στο παρόν είναι η χρήση του σε αθλητικές περιγραφές, σε τηλεοπτικές συνταγές μαγειρικής, σε επιτελεστικά εκφωνήματα κ.ο.κ.:

Ο ισπανός παίρνει την μπάλα και καρφώνει...

Ειδικές περιπτώσεις που ο ενεστώτας μπορεί να αναφέρεται σε συγκεκριμένες στιγμές του παρελθόντος ή του μέλλοντος (και μάλιστα μπορεί να αναφέρεται συνοπτικά) είναι αντίστοιχα η χρήση του «ιστορικού ενεστώτα» και η αναφορά σε προγραμματισμένες ενέργειες (συνήθως με παρουσία επιρρηματικού προσδιορισμού που αναφέρεται στο παρελθόν ή στο μέλλον):

Το 1914 η Ελλάδα μπαίνει στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο.

Σε δευτερεύουσες προτάσεις και σε άλλα περιβάλλοντα υπόταξης (π.χ. με βοηθητικά ρήματα, με τροπικά ρήματα και μόρια), ο ενεστώτας κανονικά αναφέρεται είτε στο παρόν, είτε στο μέλλον εξακολουθητικά είτε σε κάθε χρονική στιγμή (αλλά κανονικά όχι σε συγκεκριμένες στιγμές του παρελθόντος ή του μέλλοντος συνοπτικά):

Επειδή κοιμάται δεν ακούει το τηλέφωνο.

Όταν διαβάζεις, δεν πρέπει να ακούς μουσική.